Gevangenschap betekent vaak niet alleen fysiek, maar ook mentaal vastzitten. Met het oog op de geestelijke bevrijding van gevangenen wordt in de Netflix-documentaire The Creative Brain aandacht besteed aan een innovatief programma waarin creativiteit onder gedetineerden gestimuleerd wordt. De meeste gedetineerden zitten niet zonder reden vast. Sommige gevangenen hebben vreselijke dingen gedaan in hun verleden, dat valt niet te ontkennen. Toch betekent een verleden ook een heden, en bovenal een toekomst. Laat het de creativiteit van veel gevangenen zijn die hen kan voorbereiden op die toekomst. Want het is het creatieve brein dat een mentale manier van ontsnapping uit de gevangenismuren kan betekenen.
Door: Julie le Sage
Terug naar The Creative Brain, een documentaire waarin het draait om creatieve processen en geestverruimende manieren om creativiteit op te wekken. Een specifiek gedeelte van de documentaire gaat over een project van Zachary Lazar, een Amerikaanse schrijver die zich tegenwoordig op misdaad en bestraffing richt. Toen Lazar nog kind was, werd zijn vader vermoord. De wraakgevoelens die hij op jongere leeftijd tegenover de dader had, maakten langzaam plaats voor de vraag ‘waarom gebeuren dit soort dingen, waarom doen mensen dit?’. Op latere leeftijd bezocht hij als journalist het Lafayette Correctional Center, een gevangenis in Louisiana waar hij, tegen zijn eigen verwachtingen in, een sterke connectie voelde met de gedetineerden die hij daar sprak. Vanuit deze connectie is hij aan de slag gegaan met een creatief gevangenisprogramma. Wat speelt er zich precies achter de muren van deze Amerikaanse gevangenis af?
Volgens Lazar schuilt er onwijs veel creativiteit in de meeste gevangenen. Vanuit de gedachte hier iets mee te willen doen, ontwierp hij een programma om de creatieve schrijfvaardigheden van gevangenen te ontwikkelen. Door het uitschrijven van gedachten, emoties en verhalen krijgen gevangenen de kans om ‘zichzelf’ te vinden in hun creativiteit. Waar zij eerder vaak zowel fysiek als mentaal opgesloten zaten, krijgen zij nu de kans om over de gevangenismuren heen te kijken. Gevangenen zijn net als iedereen vaak creatieve mensen, maar komen meestal uit een sociaalmaatschappelijke omgeving waar simpelweg geen manier is om met deze creativiteit om te gaan. Een gebrek aan kansen kan ervoor zorgen dat deze mensen achter slot en grendel verdwijnen. Het gaat juist om het stimuleren van het creatieve brein dat ervoor kan zorgen dat de gevangenen zichzelf, eenmaal in detentie, weer kunnen vinden.
‘’Door het lezen en schrijven laat je de gevangenen zien dat ze ertoe doen, dat hun levens uitmaken en dat er mensen zijn die hier belangstelling voor hebben.’’
Ook Tim Robbins, de acteur die zich ooit zelf binnen de gevangenismuren waande in de film Shawshank Redemption, schat de waarde van creativiteit in de gevangenis hoog in. Hij geeft tegenwoordig acteerworkshops aan gevangenen in Californië. Robbins zegt een hoop menselijke potentie ‘in de bak’ terug te zien, potentie waar vaak niet bij stil wordt gestaan. Gevangenen zitten vast omdat zij ooit de fout in zijn gegaan. Deze fout definieert vervolgens de rest van hun leven. In het creatieve proces worden de gevangenen niet door hun misdaad gedefinieerd, maar door wie ze zijn als mens. In creativiteit zit een stukje erkenning, wat ertoe kan leiden dat mensen van binnen transformeren.
‘’De gedachte aan de misdaad overheerst, terwijl gevangenen in werkelijkheid vaak veel te bieden hebben.’’
Hoewel we niet moeten vergeten dat de gevangenen met een reden vastzitten, is het ook van belang te realiseren zij ooit weer terug de maatschappij in zullen keren. Juist met het oog op hun terugkeer vormt creativiteit een vruchtbare basis. Gedetineerden moeten van binnen iets veranderen, willen zij ooit succesvol re-integreren. Een transformatie is lastig omdat veel gedetineerden niet graag over hun gevoelens praten. Creatieve projecten bieden een uitweg om zowel passie als emotie te kunnen uiten, ieder op zijn eigen manier (Verhulst, 2019). Vanuit creativiteit kunnen gevangenen hun gedachten verzetten, hun levens op orde brengen, zichzelf uiteindelijk leren waarderen en wellicht inspiratie opdoen voor een andere levensloop. In het kader van re-integratie is deze transformatie essentieel, zo blijkt uit cijfers die aantonen dat deelnemers van de creatieve programma’s 80% minder kans hebben op recidive.
‘’Ik vind mezelf als ik schrijf. Ik creëer een hele nieuwe wereld, een wereld waar ik in zou moeten leven.’’ (Gevangene uit Lafayette Correctional Center)
Ook als we inzoomen op onze eigen gevangenissen, zien we kansen voor de creatieveling. Een passend voorbeeld hiervan is de NGO Young in Prison met een creatief project dat gedetineerde jongeren stimuleert in hun actieve houding richting terugkeer naar bijvoorbeeld school of werk (YiP, z.d.). Door middel van creatieve workshops leren jongeren beter om te gaan met stress en samen te werken (Fonds 21, 2017). Daarnaast worden hier en daar losse projecten in Nederlandse gevangenissen opgezet die, bijvoorbeeld met behulp van fotografie, leren hoe gevangenen in woord en beeld grip op hun gevoel krijgen (Verhulst, 2019). Creativiteit is dus grensverleggend, zowel letterlijk als figuurlijk.
Het komt erop neer dat creativiteit gedetineerden en hun emoties, waar zij die voorheen moeilijk konden uiten, een stukje vrijheid biedt. Het gaat bij de bovenstaande projecten om het losmaken van zelfreflectie en het bieden van een ander perspectief. Door op creatieve wijze met gevoelens om te gaan, kunnen gedetineerden hun levens beter op een rijtje zetten en zich gaandeweg transformeren. De projecten leggen een bruggetje tussen de gevangenis en hetgeen zich hierbuiten afspeelt. Het gaat er daarbij om criminelen vanuit een andere kant, een menselijke kant, te bekijken. Op deze manier bieden we hen de kans om op hun beurt vanuit een andere kant naar de samenleving te gaan kijken. Deze kans is dus zowel voor de ontwikkeling van gevangenen als met het oog op een veilige samenleving essentieel, dit zien we onder andere terug in de projecten van Lazar en Robbins. Mentale bevrijding kan dus op allerlei manieren tot stand komen: geef de creatieve geest de vrije loop, ook binnen de muren van de gevangenis.
Meer weten over het creatieve brein binnen de gevangenismuren? Netflix-kijktips…
- The Creative Brain
- Shawshank Redemption
Literatuur:
Fonds 21. (2017, 8 februari). Young in Prison: creatieve workshops voor jonge gedetineerden. Verkregen via https://www.fonds21.nl/nieuws/210/young-in-prison-creatieve-workshops-voor-jonge-gedetineerden
Verhulst, F. (2019, 28 juni). Gevangenen fotograferen hun bestaan in de cel. PZC. Verkregen via https://www.pzc.nl/dordrecht/gevangenen-fotograferen-hun-bestaan-in-de-cel~a6f3c591/?referrer=https://www.google.com/
YiP. (Z.d.). Creativiteit bevrijdt jongeren in conflict met de wet. Verkregen via https://www.younginprison.org/nl/over-yip
