Levenslange gevangenisstraf in Nederland: gerechtigheid of schending van mensenrechten?

Geschreven door Alessandra Gustenhoven

In Nederland kennen we een maximale tijdelijke gevangenisstraf van 30 jaar, maar voor de zwaarste misdrijven kan ook een levenslange straf worden opgelegd. Sinds de afschaffing van de doodstraf in 1870 is dit de zwaarste straf binnen het Nederlandse rechtssysteem (Slachtofferwijzer, z.d.). Artikel 10 Wetboek van Strafrecht maakt een levenslange gevangenisstraf mogelijk bij onder andere moord, terroristische misdrijven en misdrijven tegen de veiligheid van de staat. Zo zijn recentelijk de Erasmusschutter Fouad L. en de hoofdverdachten in de Marengo-zaak, waaronder Ridouan T., veroordeeld tot levenslang (Rechtspraak, 2024; Rechtspraak, 2025). Hoewel een levenslange straf bescherming biedt aan de samenleving en als vergelding dient voor de ernstige misdaden, roept het ook ethische en juridische vragen op. Biedt deze straf enkel gerechtigheid en bescherming, of schendt het mensenrechten doordat het geen perspectief op vrijlating lijkt te geven?

Toch niet altijd echt levenslang

Een levenslange gevangenisstraf betekent in beginsel dat iemand de rest van zijn leven vastzit. Toch kan een veroordeelde onder bepaalde voorwaarden eerder vrijkomen. Dit is mogelijk op twee manieren: via gratie of via herbeoordeling na 25 jaar gevangenisstraf uit te hebben gezeten (Rijksoverheid, z.d.).

Ten eerste kan een levenslang gestrafte op grond van artikel 2 Gratiewet gratie krijgen als de rechter bij een herziening de veroordeelde alsnog onschuldig verklaart. Zo’n herziening vindt plaats wanneer er nieuwe gegevens worden ontdekt die waarschijnlijk tot een ander oordeel van de rechter hadden geleid of als blijkt dat de levenslange straf geen doel meer dient. Bij een gratieverzoek adviseert zowel het Openbaar Ministerie als de rechter de Minister voor Rechtsbescherming, die vervolgens een besluit neemt. De Koning ondertekent uiteindelijk het besluit (Rijksoverheid, z.d.).

Ten tweede is het sinds 2017 mogelijk dat een levenslang gestrafte na 25 jaar gevangenisstraf kan beginnen aan een voorbereiding op terugkeer in de samenleving. Het Adviescollege Levenslanggestraften beoordeelt hierbij vier factoren: het risico op recidive, de kans dat de veroordeelde nog een gevaar vormt, het gedrag en de ontwikkeling van de veroordeelde in de gevangenis en de impact van vrijlating voor de slachtoffers en nabestaanden (Adviescollege Levenslanggestraften, z.d.). Op basis van dit advies beslist de Minister voor Rechtsbescherming of de veroordeelde mag werken aan een terugkeer in de samenleving.

Kritiek en internationale druk op Nederland

Tot 2017 was in Nederland een herziening de enige mogelijkheid om als levenslang gestrafte eerder vrij te komen en dit gebeurde slechts in uitzonderlijke gevallen. Het uitgangspunt was dat levenslang ook echt levenslang betekende (PILPG, 2016). Op dit beleid kwam echter forse kritiek, vooral omdat levenslang gestraften in Nederland geen mogelijkheid hadden om deel te nemen aan re-integratieactiviteiten, waardoor elke hoop op vrijlating werd ontnomen. Nederland zou hiermee volgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) en de Hoge Raad internationale verdragen schenden.

Volgens artikel 10 van het Internationaal verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (IVBPR) van de Verenigde Naties moet een penitentiaire inrichting niet puur retributivistisch zijn (gericht op vergelding), maar moet het ook gericht zijn op re-integratie van gevangenen.

Daarnaast stelt artikel 3 van het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens (EVRM) dat niemand mag worden onderworpen aan folteringen of aan onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen. Het EHRM concludeerde dat een levenslange gevangenisstraf zonder de mogelijkheid van herbeoordeling en eventuele vrijlating onmenselijk is en daarmee artikel 3 EVRM schendt, omdat elke gevangene het recht heeft op hoop op vrijlating.

Belangrijke jurisprudentie van het EHRM

De kritiek op het Nederlandse beleid werd versterkt door verschillende arresten van het EHRM, die een belangrijke rol hebben gespeeld in het verduidelijken onder welke voorwaarden levenslange gevangenisstraffen geoorloofd zijn.

In 2008 oordeelde het Hof in het arrest Kafkaris v. Cyprus dat een levenslange gevangenisstraf op zichzelf niet in strijd is met artikel 3 EVRM, tenzij er geen enkele mogelijkheid tot herbeoordeling bestaat. De proportionaliteit van een straf kan namelijk veranderen, waardoor deze na een tijd opnieuw moet worden beoordeeld. Er moet daarom volgens de wet en in de praktijk de mogelijkheid zijn voor een levenslang gestrafte om eerder vrijgelaten te worden.

In 2013 stelde het Hof in het arrest Vinter v. UK drie criteria op voor wanneer een levenslange straf niet langer gerechtvaardigd is. Ten eerste wanneer de gevangenisstraf niet langer gerechtvaardigd is op enige legitieme grond. Ten tweede wanneer de straf volgens de wet en in de praktijk geen mogelijkheid biedt tot herbeoordeling. Ten derde wanneer er geen kans is op vervroegde invrijheidsstelling. Daarnaast groeide de consensus dat een herbeoordeling van een levenslang gestrafte niet later dan 25 jaar na de strafoplegging moet plaatsvinden.

In 2016 oordeelde het Hof in het arrest Murray v. The Netherlands dat levenslang gestraften het recht hebben op behandelingen en programma’s, die hen de mogelijkheid geven om te werken aan een eventuele terugkeer in de samenleving.

Deze arresten maakten steeds duidelijker dat Nederland zijn beleid rondom de levenslange gevangenisstraf moest herzien.

Politieke verschuiving en aanpassing van de wet

Een belangrijke stem in de discussie over het Nederlandse beleid rondom levenslange straf was Van Hattum, die in 2008 het Forum Levenslang oprichtte om op te komen voor levenslang gestraften in Nederland (Baneke, 2023). Volgens haar blijven levenslang gestraften ook mensen en is het onmenselijk om hen zonder enig perspectief op vrijlating op te sluiten, hoe zwaar hun misdaden ook zijn. De gratieprocedure schiet volgens haar tekort, omdat gratie vrijwel nooit wordt verleend. In 2016 stuurde Het Forum Levenslang een brief aan de Europese Commissie voor de Preventie van Tortuur en Onmenselijke Behandeling, waarin de situatie van levenslang gestraften in Nederland werd bekritiseerd (PILPG, 2016).

Ook in de Tweede Kamer groeide in 2016 het besef dat de levenslange gevangenisstraf moest worden aangepast. Zo sloot de VVD zich aan bij het PvdA-plan om na 25 jaar te toetsen of levenslang gestraften in aanmerking kunnen komen voor terugkeer in de samenleving (Besselink, 2016). Dit leidde in 2017 tot de oprichting van het Adviescollege Levenslanggestraften, dat de Minister voor Rechtsbescherming adviseert of een veroordeelde na 25 jaar mag beginnen met activiteiten gericht op een mogelijke re-integratie.

Blijvende kritiek en maatschappelijke discussie

Ondanks deze aanpassingen blijft Van Hattum kritisch. Zij stelt dat de levenslange gevangenisstraf nog steeds in strijd is met internationale mensenrechtenverdragen (Baneke, 2023). Volgens haar moet een veroordeelde vanaf het begin van de straf duidelijkheid krijgen over de mogelijkheid tot vrijlating en welke stappen daarvoor nodig zijn.

Tegelijkertijd blijft een grote meerderheid van de Nederlandse bevolking (63%) van mening dat een levenslange gevangenisstraf daadwerkelijk levenslang moet duren. Veel mensen vinden dat slachtoffers en nabestaanden immers ook levenslang met de gevolgen van de misdaden moeten leven (Kanne & Bruijn, 2024).

Kortom, de discussie blijft of levenslang een noodzakelijke straf is of dat het een onmenselijke straf zonder perspectief is. Enerzijds biedt het bescherming en gerechtigheid, anderzijds roept het vragen op over mensenrechten en re-integratie. Onder internationale druk heeft Nederland een herbeoordeling na 25 jaar ingevoerd, maar meningsverschillen over de levenslange straf blijven bestaan.